|
langxet12
member
ID 54506
08/05/2009
|
sưu tầm nè!!
CÂU ĐỐ - CÂU ĐỐI.
Nền Văn Học dân gian Việt Nam có một loại h́nh thật độc đáo, phục vụ tất cả mọi tầng lớp trong xă hội, đó là Câu đố. Nó xuất phát từ sự quan sát, nắm bắt những thuôc tính cơ bản của con người, động vật, sự vật... hoat động diễn ra hàng ngày. Nhà Nghệ Sỹ có danh hay vô danh thu lượm, sáng tạo rồi viết thành lời, truyền tụng trong dân gian. Người nghe thích thú, suy nghĩ sau đó.. đoán.
Câu đố có loại đơn giản, dễ đoán dành cho trẻ em, Thi dụ:
Trùng trục như con chó thui
Chín mắt, chín mũi, chín đuôi, chín đầu.
Hoặc :
Ngồi cao hơn đứng...
Các em phải căng ra suy nghĩ nhưng không dể nhận ra ư nghĩa của lời giải. Quả thật trong câu đố này tập trung ở từ ''Chín''. Nếu coi chữ chín là số từ th́ hướng giải sẽ mang ư nghiă con vật ''như con chó thui'' kia, mắt mũi đuôi đầu có 9 cái... Vậy con vật ǵ mà có những chín cái... mắt... nhỉ ?
Nhưng, nếu các em chú ư tới chữ ''Chín'' khác là Trạng từ làm nhiệm vụ bổ nghiă cho Động từ ''Thui''. Khi được gợi ư các em sẽ nhận ra ngay đó chính là con chó vừa được cha anh giết thịt, làm lông, thui cho Chín, thơm để đem cắt chặt nấu nhựa mận, nướng chả...
- Đó chính là con chó thui !
Con kia là con chó Vện đang sống, ngồi chồm hỗm - gác trước cổng nhà. ( Nếu con Vện đứng trên 4 chân, chiều cao của nó sẽ thấp hơn khi nó ngồi ).
Loại câu đố khác dành cho người lớn, hợp với khả năng tư duy. Có câu giảng ''Thanh'', mang ư nghĩa sáng sủa. Nhưng đọc lên lại có vẻ ''Tục'', thậm chí rất tục, gợi cho người nghe ư nghĩa rất... ''Sexy''. Thí dụ :
Hai tay nắm lấy khư khư
Bụng th́ bảo dạ, rằng, Ư - đút vào
Đút vào nó sướng làm sao
Dập lên dập xuống nó trào nước ra.
Hoặc
Mặt tṛn vành vạnh, đít phổng phao.
Mân mân, mó mó - đút ngay vào
Thủy hỏa tương giao, sôi sùng sục
Âm dương ḥa khí, sướng làm sao !
Hay :
Vừa bằng bắp tay
Thay lay giữa háng
Đến ngày đến tháng
Lông lá mọc dầy.
Người nghe đang căng ra suy nghĩ... Câu đố được đám đông tham gia giải với nhiều tâm trạng:
Những cô gái nghe xong mặt đỏ bừng, kêu ré lên: Eo ôi !..
Những chàng trai cười sảng khoái thích thú.
Vài người có tuổi nghiêm mặt phê phán : Bậy bạ... bậy bạ! Chuyện như vậy mà ông nói cứ ráo hoảnh không e dè kiêng nể à?
Người ra câu đối b́nh tĩnh biện báo:
- Ông bị ảnh hưởng của phim, ảnh Sexy qúa nhiều nên chỉ nghĩ một chiều theo nghĩa tục. Đây là câu đố tục giảng lại rất... thanh. Này nhé: Câu trên cùng là - Ăn mía. !
Đúng ! Cách ăn mía cả gióng của dân gian mà khi ăn không dùng dao tiện, cắt từng khẩu, khiến hai tay phải nắm chắc gióng mía dài khoảng từ 20 đến 30 phân rồi dùng hàm răng tước vỏ, cắn, nhai. Hai hàm răng dập lên dập xuông, nước đường ngọt lịm từ khẩu mía trào ra. Chao ơi ! Đang nóng, khát. Nước mía tươi, mát, ngọt gây cho người ăn cảm gíac ngon, khoái khẩu!
C̣n câu thứ hai là Hút thuốc Lào bằng điếu Bat !
Trong dân gian có hai loại điếu dùng cho người thích hút thuốc Lào, đó là Điếu Bát và Điếu Cầy. Điếu cầy làm bằng một ống Tre hoặc Nứa dài chừng 40 phân. Chỉ dành cho giới lao động, thợ cầy. Phục vụ cho những người lao động lam lũ, hút giữa lúc tạm nghỉ trong giờ lao động.
Điếu bát dùng cho những người ở nhà, ở nơi công công, thậm chí dành cho những người giầu có, quan lại. Cău tạo của Điếu Bát gồm chiếc bát bằng gốm sứ h́nh tṛn, hoặc lăng trụ. Dưới đáy có bầu đựng nước, đặt trong ḷng chiêc bát có đường kính to hơn, hút bằng xe điếu (một ống nhỏ dài chừng 50 phân, rỗng ruột. Đường kính xe điếu chừng 5- 7 li, đường kính lỗ rỗng khoảng gần 1 ly). Trên miệng bát điếu đục một lỗ tṛn gọi là Nơ điếu. Khi hút, ngườI nghiện vân vê sợi thuốc thành h́nh tṛn, dút vào Nơ điếu, bật lửa, rit...rít.. Nước ở dưới bốc lên ḥa cùng lửa đốt cháy sợi thuôc. Hương vị của thuốc lào được 2 luồng khí Âm (nước) và Dương (Lửa) ḥa trộn gây cho ngườI hút khoái cảm, đê mê... Nhiều khi, nếu sợi thuốc là thuốc Lào Vĩnh Bảo, người hút sẽ say, đổ kềnh ra đất...
Câu cuối cùng mới ''Căng''.
Đọc lên người nghe h́nh dung, mường tượng ra cái vật mà ai cũng biết nhưng ai cũng ''Kiêng ky'', không dám nói ra lời. Một vật mà thày lay ở háng, đến ngày đến tháng lông lá mọc dầy th́... gợi ngay cho người nghe rồi liên tưởng tới sự phát triển sinh lí của chàng trai dậy th́ khoẻ, giống tốt - ‘‘Rực lửa‘‘ . Thực ra đó là chiếc Bắp Ngô trên cây ngô. Nông dân gọi khoảng cách từ thân đến bẹ ngô là Háng ngô. Khi cây phát triển từ lúc mới trồng đến khi ra bắp, chiếc bắp nhú ra từ ‘‘háng‘‘ kia, râu ngô cũng theo đó phát triển dần. Khi bắp ǵa, râu ngô cũng chấm dứt mọc, người ta bẻ ngô đưa về rang, xay chế biến thành món ăn dân gian độc đáo.
Người ngồi nghe thở phào, phá lên cười sảng khoái: Thế mà lại cứ tưởng!
Một loại câu đố khác vừa thanh, vừa khó, do giới quan lại, khoa cử sáng tạo, truyền tụng trong giới trí thức cung đ́nh. Điển h́nh cho loại này là một giai thoại được đưa vào lịch sử văn học nước nhà, lưu truyền đến nay :
Cụ Mạc Đĩnh Chi là danh sỹ đời hậu Lê (?). Tương tuyền, trong một lần mẹ cụ vào rừng kiếm củi, bị Đười ươi bắt... về nhà có thai, sinh ra cụ. Tuy rất xấu xí nhưng thông minh tuyệt đỉnh. Hoc đâu nhớ đăy... làm quan, từng đi Sư bên Tầu... ứng đối trôi chảy khi người Tầu thử tài... Một lần Cụ được nhà vua triệu vào Cung cùng nhiều đại thần, danh sỹ. Vua đưa ra một câu đố nói rằng Sứ Tàu bắt ta phải giải, nếu giải được họ sẽ vào tŕnh quốc thư. Không giải được, nhà vua phải đích thân đến tận nhà khách họ đang ở - nghe giải.
Đó là yêu sách ngang ngược. Nhưng v́ là nước nhỏ không thể làm mếch ḷng nước lớn. Vua đ̣i các quan hăy tập trung giải câu đố. Nội dung câu đố chữ Hán như sau:
Lưỡng Nhật, b́nh đầu nhật.
Tứ Sơn, điên đảo sơn.
Lưỡng Vương, tranh nhất quốc.
Tứ Khẩu, tung hoành gian.
Các quan cố vắt óc mà không đóan câu thơ kiêm câu đố quái dị kia là cái ǵ. Rút cuộc không vị quan nào hiểu được bài thơ - giải được câu đố. Vua lo lắng quay sang hỏi Cụ Mạc. Cụ vui vẻ bảo : Tâu thánh thượng, đó chỉ là tṛ dùng để đố bọn trẻ, đâu để thánh thượng bận tâm.
Vậy nó là cái ǵ - Vua hỏi.
- Đó là chữ ĐiỀN - Cụ Mạc đáp ngay!
Vốn cũng là người hay chữ, hiểu ra, ngài cười tươi. Các quan trong triều vô cùng cảm phục tài trí thông minh của cụ Mạc. Câu đố dịch nghĩa như sau :
Hai h́nh chữ nhật để bằng đầu, sóng hàng nhau .
(Các canh của nó tạo ra chữ Điền).
4 trái núi, điên đảo... điên đảo
(4 chữ Sơn sắp ghép theo 2 chiều, dọc - ngang, cũng tạo thành chữ Điền.)
Hai ông vua tranh nhau một nước.
(Hai chữ Vương ghép lại, trên- dưới- cũng thành chữ Điền).
4 cái miệng ở trong khoảng dọc, ngang -
(4 chữ Khẩu ghép lại theo 4 góc, hai chiều ngang dọc cũng tạo thành chữ Điền).
Câu đố của sứ thần Tàu là chữ ĐIềN.
Bài thơ giải nghĩa như sau :
Hai Nhật (h́nh chữ nhật) bằng đầu để sóng hàng.
4 Núi (Sơn) điên đảo dọc cùng ngang.
Hai Vua (Vương) nghiêng ngả lo tranh nước.
4 Miệng (Khẩu) liền nhau ghép vững vàng.
Sứ thần nhận lờ́ giải với sự ngạc nhiên cảm phục.
CÂU ĐỐ - CÂU ĐỐI - THƠ ĐỐ !
Một lọai khác tuy cũng là ''câu đố'' nhưng chỉ dành cho những người có học. Người ra đề kiến thức uyên thâm, hay chữ. Mục đích là dùng kiến thức của ḿnh trân áp đối tượng, dồn ép đôi tượng tới thất bại nhằm đạt được mục đích nào đó. Loại này trong văn học dân gian truyền tụng rất nhiều. Xin đưa một vài thí dụ :
Vẫn chuyện cụ Mạc Đĩnh Chi.
Theo truyền thuyết, cụ Mạc được vua ta cử đi Sứ sang Tầu.
Bước chân tới cửa khẩu biên giới rồi vào cổng thành kinh đô của họ, cụ liên tục bị đám quan quân nước sở tại gây khó dễ bằng cách ra câu đôi ḥng dồn cụ phải bó tay, chịu nhục. Nhưng tất cả âm mưu đó đều bị cụ đánh bại bởi tài trí thông minh tuyệt đỉnh, cách ứng xử nhanh trí, bằng những câu đối hay, chuẩn xác đầy kiêu hănh khiến đám người kia tuy tức giận mà không làm ǵ được Sứ thần của nước ''Man di'' - (cách gọi những nước ngoài biên giơi Trung Nguyên của người Trung Hoa cổ).
Vả lại riêng đôi với Sứ thần nước Nam Việt lại ''xấu như qủy'' luôn thắng trước các cuộc thử tài - khiên sự ghét bỏ đói với cụ Mạc Đĩnh Chi ngày càng tăng. Lần này những bộ óc siêu việt của Trung nguyên quyết tâm t́m cách hạ gục trả mối hận. Vẫn vơ cũ - ''ăn miêng trả miếng'' - sau khi đoàn ngoại giao của Nam Việt được bố tri nghỉ ngơi ở quán khách, Người đại diện cho nhà vua Tàu đến đưa cho cụ Mạc một vế đối nói rằng nếu đối chỉnh mới được vào tŕnh quôc thư. Nội dung vế ra như sau:
Ly, Mỵ, Vơng, Lượng - Tứ tiểu quỷ.
Đây là vế ra đề rất khó, ác hiểm. 4 chữ đầu đều là tên 4 Quẻ trong Kinh Dịch . 3 chữ tiếp theo lột tả bản chất của 4 chữ đầu, tạo ra một tập hợp Hán từ vừa mang ư nghiă cấu trúc của từ vựng tượng h́nh, vừa mang ư nghĩa của từ rất ''Nôm'' - Các người xấu như Qủy.
Điều quan trọng: Làm thế nào để đối được câu này hoàn chỉnh cả về ư lẫn về lời. Nhất là làm sao hạ gục, xóa bỏ ư nghĩa của tập hợp từ ''Tứ Tiểu Qủy''
Kinh Dịch là tác phẩm triết học, khoa học cổ đại nhất của Trung Hoa mà chỉ có rất ít những người Trung Hoa học giỏi, học rộng, đọc, hiểu. Kinh Dịch lại viết bằng Hán tự - tiếng nói, ngôn ngữ của chính họ. Dưới mắt họ, viên Sứ thần của nươc ‚’Man di’’ Xấu như Qủy, tài học làm sao b́ được với những bộ óc kiệt xuất của Trung Nguyên.
Chẳng ngờ, nhận đề xong, cụ Mạc không suy nghĩ, đọc ngay vế đôí:
Cầm, Sắt, Tỳ, Bà - Bát đại vương!
Cầm, Sắt, Tỳ, Bà cũng là 4 quẻ trong Kinh dịch. Trong 4 từ này, ở mỗi từ đều có 2 chữ Vương. Vế đối hoàn chỉnh đến lạ lùng. Bát Đại Vương đối với Tứ Tiểu Quỷ. Nhưng c̣n tuyệt diệu ở chỗ: Người ra là chủ, khinh miệt khách ở h́nh hài, trí tuệ đến hợm hĩnh, chủ quan tự đặt ḿnh, núp ḿnh trong ''Tứ Tiểu Qủy'' - ḥng áp đảo đối thủ..
C̣n khách th́ kiêu hănh cũng tự nhận, đặt ḿnh vào 8 chữ Vương. Bát Đại Vương (8 ông vua lơn) - chứ không phải là 4 Qủy Nhỏ. Trước 8 vua lớn tất nhiên 4 qủy nhỏ sẽ bị chém đầu.
Quan viên nước chủ nhà ra đón đều dật ḿnh kinh ngạc, bái phục và vội mở rộng cửa mới danh sỹ Mạc Đĩnh Chi vằo tŕnh quốc thư.
Một chuyện khác cũng nằm trong khuôn khổ ra câu Đối. Tục truyền: Trạng Quỳnh có tiếng là hay ''Nỡm'' (diẽu cợt) thiên hạ. Kể cả diễu Chúa Trịnh. Tuy nhiên nhiều phen bị bà Đoàn Thị Điểm thu phục. Một lần bà Điểm tắm. Trạng Quỳnh đứng bên ngoài trêu trọc ''đ̣i vào tắm cùng''. Bà Đoàn biết tính Qùynh, không chấp nhặt nhưng nói: Nếu đối được câu này th́ sẽ mở cửa cho vào - đoạn bà đọc:
Da Trắng vỗ B́ Bạch.
Quỳnh nghe xong cố vắt óc mà không thể t́m được từ để đưa ra vế đôi đành lẳng lặng bỏ đi
Vế ra thật độc đáo. Cả câu chỉ có 5 chữ. Đă có 1 động từ (vỗ). C̣n 4 từ lặp lại nhau đồng nghĩa của hai thư ngôn ngữ Hán - Nôm.
Da - nghĩa là da người.
Trắng là mầu Trắng. Người đàn bà đang tắm th́ phải phơi bầy da thịt trắng ngần để... tắm.
B́ tiếng Hán cũng là Da.
Bạch tiếng Hán nghĩa là Trắng.
Dịch nghĩa th́ vế ra là Da Trăng vỗ... Da Trắng! Trong thực tế khi dùng bàn tay vỗ vào... da cũng phát tiếng bạch... bạch. C̣n khi người ngâm trong nước dùng tay vỗ vào da... sẽ phát ra tiếng b́ ... bơm. Vị Trạng có tiếng là hay ''Nỡm'' thiên hạ, gặp phải người đàn bà ''Khắc tinh'' ra vế đề qúa hóc đành chào thua. Đến nay đă mấỳ trăm năm trôi qua câu đối của bà Đoàn Thị Điểm cũng chưa có ai đối được hoàn chỉnh. (Hậu bối có người đối lại : Rừng sâu mưa lâm thâm. Đó là câu đối có phần gượng ép, không thể nào b́ được với nguyên tác)
x
Một loại ''Đố'' khác cũng không kém phần tinh tế, trí tuệ đó là ra đề cho người làm thơ ứng khẩu. Nếu ứng khẩu được bài thơ hay sẽ được khen, thưởng. Không được sẽ bị phạt. Thể thức này đ̣i hỏi người nhận đề phải có kiến thức văn chương mới có thể đáp ứng được yêu cầu của người ra đề. Lấy 2 thí dụ sinh động để dẫn chứng:
Tục truyền Vua Lư Công Uẩn do người mẹ không chồng sinh ra . Dưới thời xa xưa, người phụ nữ không chồng mà chửa là một trọng tội sẽ bị h́nh phạt thảm khốc. Sinh xong, đang đêm người mẹ trẻ bọc con trong mớ dẻ rách mang đến cổng chùa Giặn (hiện c̣n ở đầu làng Đ́nh Bảng ngày nay) - vất.
Ngay lúc đó vi sư trụ tŕ của chùa nằm mộng thấy một vị Bố tát đên bảo: Các người hăy chuẩn bị… sáng mai đón quư nhân.
Nhà sư tỉnh dậy thấy trời vừa hừng đông, sai mấy chú tiểu ra mở cổng. Họ nghe tiếng trẻ khóc vội bồng lấy đưa vào tŕnh thầy. Sư Trụ tŕ thấy đưa bé trai liền lấy họ Lư cûa ḿnh đặt tên Công Uẩn cho bé rồi giao cho các sư nữ (bà Văi) chăm nuôi. Lư Công Uẩn lớn lên dưới mái chùa Giặn và sự chăm soc của thầy, cô. Đến 10 tuổi cậu bé Lư vẫn không chịu chăm học chỉ ham chơi, phá phách khiến sư Trụ Tŕ phiền ḷng luôn trách phạt...
Một đêm kia Thượng tọa Trụ tŕ thấy rất nhiều tượng phật khăn gói qủa Mướp, tay nải - đến gặp ông, chào từ biệt. Trụ tŕ hốt hoảng hỏi, các vị tượng buồn rầu nói: Thiên tử ăn hết đồ cúng tế, chúng tôi đói quá đành đi đến các chùa khác.
Tỉnh lại nhà sư đi kiểm tra: Quả thật trên những bệ thờ trống trơn. Ông cho rằng bọn trộm đă đột nhập, đành ra lệnh cho các sư, tiểu trong chùa thay phiên nhau canh giữ đêm ngày. Tệ nạn mất đồ thờ cúng chấm dứt. Tuy nhiên nhiều vị sư nghi việc này do Lư Công Uẩn gây ra, nhưng không dám bầy tỏ với sư phụ Trụ Tŕ. Tượng trong chùa cũng không đến t́m gặp Trụ Tŕ cáo biệt nữa.
Mấy hôm sau sư Trụ Tŕ lại mơ thấy hai vị hộ pháp của chùa khăn gói đến gặp, mặt buồn rầu, nói: Chúng tôi bái biệt ngài, sáng mai sẽ đi .
- Tại sao cac vị lại đi?
- Thiên Tử (Con Trời - Vua) đầy chúng tôi xa 3000 dặm. Nhà sư toát mồi hôi hột vụt tỉnh, nghĩ: Hai vị hộ pháp trấn giữ trước cửa để đánh đuổi bọn ma qủy. Giờ các vị đi, ai sẽ làm việc này - Vội gọi các công sự và đệ tử cùng ra xem thực hư ra sao. Mọi người đến trước hai ông hộ pháp một ông mặt đỏ, một ông mặt xanh. H́nh hài của hai vị vẫn b́nh thường nhưng đằng sau lưng mỗi vị có một gịng chữ : Đồ tam thiên lư (Đày xa 3000 dặm).
Những sư ông, sư bác hiểu ra vội xum vào lau gịng chữ nhưng không thể lau sạch. Một vị nghĩ ngay tới Lư Công Uẩn bảo - Để thằng Uẩn lau xem sao. Lư Công Uẩn được điệu đến. Cậu bé chỉ đưa tay phẩy nhẹ, gịng chữ kia tan ngay.
Sư trụ tŕ giận lắm ra lệnh cho đệ tử bắt Lư đưa lên gác tam quan trước cổng chùa giam nhằm trừng phạt răn đe. Đêm đó vào giửa tuần trăng, tiết trời se lạnh, nhà sư không yên tâm ḷ do lên kiểm tra. Đến nơi thấy Ly Công Uẩn rét, nằm co quắp chân tay để giữ hơi ấm. Trông thật tội nghiệp. Động ḷng thầy hỏi: Con đă biết lỗi chưa. Bây giờ con làm được bài thơ tự vịnh ḿnh đang đêm năm co, nếu hay, thầy cho xuống.
Lư Công Uẩn suy nghĩ đoạn đọc :
Trời làm màn chiếu, đất làm chiên (Chăn)
Nhật, Nguyện cùng ta một giấc yên.
Đang đêm chẳng dám giang, chân duỗi
Chỉ sợ sơn hà, xă tắc nghiêng.
Sư Trụ Tŕ thức tỉnh bởi bài thơ ứng khẩu của cậu bé mươi tuổi : Nằm co v́ rét mà dám tự vi ''giang tay, duỗi chân sợ sơn hà xă tắc nghiêng ngả'' - Đó là khẩu khí của con trời (vua). Xâu chuỗi lại các sự kiện từ lúc cậu bé mới đến chùa... lời của các tượng phật... ông liên tưởng tới cơ trời... vội quyết định tập trung dậy dỗ Lư Công Uẩn...
Vài mươi năm sau Ly Công Uẩn đă dựng nghiệp lớn rồi lên ngôi lấy vương hiệu là Lư Thái Tổ, dời Kinh đô từ Hoa Lư (Ninh B́nh) về Đông Quan (Thăng Long - Hà nội ngày nay). Một triều đại mà đạo Phật thịnh trị kéo dài được 8 đời hơn 100 năm.`
Một thí dụ khác: Trạng Nguyên Lương Hữu Khánh lúc c̣n hàn vi, đi học nhưng nghèo khó. Một lần đi đ̣ cùng các nhà sư, thấy vị sư trẻ mang một tay nải nặng đầy Oản, Chuối - theo gót nhà sư ǵa. Khánh đói xin ăn. Nhà sư ǵa không cho. Khánh nài nỉ: Học tṛ nghèo, ăn xin cửa phật cớ sao lại từ chôi. Nhà sư kia bảo: Nếu thực là học tṛ th́ hăy làm một bài thơ Nhà sư và học tṛ nghèo cùng đi đ̣. Đ̣ tới bến mà làm xong, thơ hay th́ có bao nhiêu oản, chuối ta tặng cả.
Lương Hữu Khánh đọc luôn:
Một ḥm kinh sử níp kim cương
Ngươi, Tớ cùng sang một chuyến dương
Trong hội cồ đàm - Ngươi thoả thích
Trên ngôi đài các -Tớ nghênh ngang.
Truyện xưa, Ngươi vẫn căm Hàn Dũ(*)
Sử cũ Tớ c̣n giận Thuỷ Hoàng
Chốc nữa lên bờ ta tạm biệt
Ngươi th́ lên Phật, Tớ lên Sang !
Hết bài thơ Đường luật cũng là lúc đ̣ cập bến. Cảm phục tài học của Lương Hữu Khánh, nhà sư giữ lời hưa: Đưa cả tay nải oản, chuối cho người học tṛ nghèo -Trạng Nguyên Lương Hữu Khánh sau này.
(*) Hàn Dũ: Phá chùa, giết sư.
Tần Thủy Hoàng - Đốt sách, giết trí thưc.
CÂU ĐỐI XƯA... CÂU ĐỐI NAY!
Câu đối Việt Nam là loại h́nh văn học đơc đáo. Những thể loại văn học khác cần có nhiều ngôn từ, điển cố để diễn tả, minh họa. Câu đối chỉ c̣ 2 câu, bố trí theo chiều thẳng đứng hoặc nằm ngang, nhiều lắm có thể hàng dăm ba chục từ, ít nhất dăm từ. Tuy vậy, đọc lên, người đọc người nghe vẫn cảm nhận sâu sắc ư tứ mà người ra đề, người đối - gửi gắm.
Từ khi nước Việt có Văn tự, các Nhà văn hóa, vua quan, thầy giáo, học tṛ - bắt đầu sáng tác câu đối. Phải đến đời vua Lê Thánh Tôn - câu đối mới trở thành món ăn tinh thần của người yêu văn chương và được phổ biến rộng răi. Sử sách c̣n ghi lại nhiều câu đối của nhà vua sáng tác khi ngài trị v́. Tương tuyền, ngài thường vi hành (cải trang) đi thăm dân cư sau đó về ra các quyết sách phù hợp ḷng dân.
Một năm kia - vào tối 30 tết - Ngài cải trang thành Thư sinh cùng một Thị vệ đóng vai thơ đồng đi t́m hiểu dân gian đón tết. Dân Việt có câu tục ngữ từ bao đời: Đói ngày giỗ cha, no ba ngày tết. Dù cả năm ăn đói mặc rách, nhưng ngày tết nhà nào cũng cố sắm sửa cho con cái ḿnh được bữa no có tấm áo lành, đẹp để mặc. Khi Ngài đến cuối một phô nhỏ, vắng - trong kinh thàng Thăng Long - thấy có một túp lều, cửa đóng im ỉm, lạnh tanh. Viên thị vệ tiến lên đánh tiếng, măi sau mới thấy có một người đàn ông vẻ ngái ngủ ra nhấc tấm phên che. Nhà vua bắt chuyện, hỏi... người kia than phiền: ... Nghèo đến độ chỉ đủ hai bữa cơm hàng ngày, không có dư để mua sám tết. Ngạc nhiên - v́ ngài thường được các quan trong triều tấu sớ rằng con dân của ngài sung túc - giờ thấy người kia nói vậy, ngài lạ lùng, hỏi: Anh làm nghề gỉ? Có chịu khó làm việc không?
- Bẩm, con làm nghề... hót phân. Hàng ngày đi từ sáng sớm đến tối mịt, chỉ hót được hai nửa thúng, đem bán cho các chủ ruộng, mua vừa đủ hai bữa gạo ăn. Nhà vua nghe xong thương cảm. Bảo người Thị vệ cho anh ta ít tiền đoạn sẵn giấy bút mang theo Ngài viết cho đôi câu đối :
Khoác một ao bào, đảm đang khó khăn thiên hạ
Vung ba thước kiếm, tận thu ḷng dạ thế gian.
Khẩu khí như của một ông Nguyên Soái chuẩn bị ra trận. Nào chiến bào, nào Kiếm, nào gánh vác thiên hạ trên hai vai. Đủ cả. Thế nhưng nh́n người hót phân cũng thây đúng các trang phục này: Áo bào chính là áo tơi khoác ngoài, che mưa nắng, rét mướt - v́ cấu trúc, h́nh thể của chúng hoàn toàn giống y trang. Chỉ khác: một làm bằng lụa quư thêu kim tuyến, c̣n một làm bằng lá gồi - thứ lá cây dùng làm nón và lợp nhà dành cho dân nghèo. Trên vai gánh đôi thúng. Tay cầm chiếc cào, chiếc xẻng để hót những đống phân người, phân suc vật vương văi trên đường làng. Vừa làm sạch đường lại vừa để bón cho lúa, hoa mầu tốt tươi.
Thời xưa, nghề hót phân là nghề mạt hạng nhất. Đến độ, khi dậy con cái, bố mẹ, ông bà - thường đem nghề này ra ''dọa'' trẻ: ''Không chịu học hành, dốt nát, sau này lớn lên chỉ đi hót phân''. Dươi mắt của Minh Quân Lê Thánh Tôn, người làm nghề thấp hèn, bẩn thỉu nhất đă trở nên quan trọng: C̣n ǵ vĩ đại bằng người thu phục được ''nhân tâm'' thiên hạ - Đó là ước nguyện, hành động của các đế vương!
Tiếp theo, nhà vua đến một ngôi nhà ở phố khác.
Theo phong tục, người chủ nhà cùng đứa con lớn ra chào khach xông nhà. Gia chủ này có vẻ khá hơn người hót phân, tuy cũng không hơn nhiều v́ đến giờ tất niên mà nhà ông ta vẫn c̣n la liệt những mảnh vải đang nhuộm dở phơi trên giây. Biết khách là học tṛ, ông chủ nhà xin thầy cho đôi câu đối lấy may, đoạn sai cậu con trai mang giấy, bút, phẩm mực đến.
Nhà vua quan sat, suy nghĩ đọạn viết:
Thanh hoàng ngă thủ giai thiên hạ
Triều trung chu tử tổng ngô gia.
Dịch:
Xanh vàng thiên hạ đều tay tớ
Đỏ tía triều đ́nh bởi cửa ta.
Ông thợ nhuộm th́ trong nhà phải có phẩm mực đầy mầu sắc. Nhưng quan trong là: Dù làm nghể thấp hèn, nhưng ông đă tô điểm ngay cho cả triều đ́nh, vua quan... khiến họ mơi trở nên danh gía!
Hai đôi câu đối này được 2 gia chủ treo ở cửa nhà đón xuân.
Thám báo của triều đ́nh thấy khẩu khí có vẻ lộng ngôn, ngạo mạn, phạm thượng... vội về tâu tŕnh thượng cấp trị tội. Sau khi biết rơ nguồn cơn... các quan đại thần vô cùng cảm phục minh quân của ḿnh. Hai gia chủ kia lập tức được nhận ân xủng: Con trai ông thợ nhuộm được ngay một quan đại thần, đem con gái gả cho. C̣n người hót phân th́ chức sắc đia phương cấp ruộng công điền... và lộc vua ào ào đổ dến. Thiên tử đến nhà là phúc lơn không chỉ cho cá nhân mà c̣n là ơn mưa móc của trời đất tưới cho cả vùng.
Các thế kỷ sau, triều đại khác, câu đối càng phát triển. Đến thời cận đại, các nhà Nho yêu nước ngoài sang tác các tác phẫm văn xuôi, thơ phú, câu đối vẫn được phát triển song song. Thời đại Cụ Nguyện Khuyến sống - là một thí dụ. Cũng học theo phong cách của vua Lê Thánh Tôn, cụ Tam Nguyên Yên Đổ lấy ngay đề tài quanh ḿnh sáng tác. Làng xóm có việc, cư dân trong vùng, ma chay, giổ chạp, cưới xin... đều đến xin cụ cho Câu đối, Đại tự, Hoành phi về kính cẩn treo trong nhà, ở nơi thờ cúng trang nghiêm.
Một gia đ́nh làm nghề thợ nhuộm, chồng chết, người vợ đến xin đôi câu đối để viếng chồng, cụ cho:
* Thiếp từ thuở lá Thắm xe duyên
Khi vận Tía, lúc cơn Đen,
Điều dại điều khôn nhờ bố Đỏ.
* Chàng chàng hỡi suối Vàng có biết :
Vợ má Hồng, con răng Trắng,
Tím gan tím ruột với trời Xanh.
Đó chính là ṭm tắt toàn bộ nghề nghiệp của ông thợ nhuộm. Chỉ bằng đôi câu đối, Cụ Tam Nguyên đă nói đến 10 mầu sắc. Nhưng đọc xong người đọc cũng chia sẻ nỗi đau với người đàn bà góa bụa và đàn con dại...
Ông Hàng Giát (Giết lợn) đến xin, cụ viết:
Tứ thời bát Tiết canh chung thủy.
Ngạn liễu đôi Bồ dục điểm trang.
Lại một đặc tính khác của người làm nghề Mổ lợn. Tiêt canh, Bồ dục- là hai bộ phận cơ thể của con lợn được dân ta chế biên thành món ăn khoái khẩu.
Người đánh dậm nghèo rớt mồng tơi th́ cụ cho đôi câu đối hỗn hợp Hán - Nôm:
Nhất cận thị, nhị cận giang, thổ đîa tích tăng xương tị Ôc.
Giầu ở làng, sang ở nước, nhờ trời nay đă vểnh râu Tôm.
Đánh Dậm- một cách đánh bắt tôm cá trên sông nước của dân nghèo, chỉ bắt được Ốc, Tôm, tép, cá ḷng bong.(1)
Đọc câu đối của hơn 500 năm sau, chúng ta thấy rơ sự kế thừa, đồng thời không thể phủ nhận tài năng của hậu bối phát triển câu đối đến đỉnh cao.
Thời kỳ Pháp sang xâm lược, giai đoạn chống Pháp, các sĩ phu trong phong trào Cần vương, các nhà Văn, nhà Thơ lớn của dân tộc, ngoài sang tác văn, thơ, phú - vẩn sang tác câu đối để gửi gắm nỗi ḷng ḿnh cho người đời...
Câu đối là một loại h́nh văn chương có tính đặc thù.
Người sáng tác phải nắm bắt được cái thần, cốt lơi của vấn đề rồi chọn từ, sắp xếp sao cho trên nguyên tắc ''Đối''. Đôi ư, đối chữ, đối từng đoạn, cả câu - nhằm lột tả được ư tưởng của tác giả và làm người đọc thây hứng thú, đồng cảm. Cứ tưởng loại h́nh văn học này sẽ ít đi v́ người biết chữ Hán - nền tảng của việc sang tác câu đôi - đang mai một. Giới trẻ tuy có ́t người học Hán văn, cũng chưa đủ sức để phát triển loại h́nh văn học này. Nhưng cái chính thời hiện đại quan niệm hưởng thụ nghệ thuật đă thay đổi. Hướng theo xu thế của thời đại, Câu đối một mặt vẫn trụ vững bằng cách thu hút nhiều người tham gia sang tác, thưởng thức, đồng thời trong hoàn cảnh bức xúc : ''T́m lối ra''. Xuân về, Tết đến, các tờ báo đều tổ chức ra đề, xướng họa.
Thật lạ lùng, luc đầu nh́ều người ở độ tuổi cao tham gia, nhưng sau đó lớp trẻ cũng hăng hái dấn thân. Các sáng tác của họ lại được cả xă hội thưởng thức ghi nhận. Câu đôi của thế hệ hôm nay thể hiện bằng chữ Việt Hiện Đại, tuyệt nhiên không mất đi bản sắc vốn có của một loại h́nh văn học độc đáo. Chỉ riêng phần từ ngữ phổ quát nhưng không kém phần thâm thúy, sắc nét. Nghệ thuật chơi chữ đạt đỉnh cao, đúng niêm luật của câu đôi - đă tạo ra ưu thế cho câu đối thời hiện đại, hôm nay.
Trong các đợt ra vế và đối vế này, phải kể đến vế ra của ông Tú Sót:
Bác bôi tôi không bằng tôi bôi bác.
Đây là thủ pháp chơi chữ Quốc Ngữ thuần túy. Nắm vững nguyên tắc ''bất đảo'' của chữ Việt hiện đại, ông Tú Sót đă chọn ra được 3 từ Bác Bôi Tôi để lập ra một ư khác sau khi đảo chỉ hai chữ thành Tôi Bôi Bác. Kết qủa của việc đảo này đă cho một tập hợp từ mới mang ư nghĩa mới - có hơi hướng, thoang thoảng giống vế ra bằng hỗn hợp Hán - Nôm của nữ sĩ trứ danh Đoàn Thị Điểm : Da trắng vỗ B́ bạch !
Tiếng Việt ở cả 3 miền Bắc, Trung, Nam - dùng rộng răi Đại từ nhân xưng Bác (Ngôi thứ hai số it hoặc thể kính trong) , Tôi (Ngôi thứ nhất số ít). Bác - nếu ở vị tri trên thang bậc của bố mẹ ḿnh (xưng là Chắu). Bác - nếu ở vị trí ngang vai phải lứa ở tuổi trung niên tương ứng với ḿnh (xưng là Em). Có lúc giới trẻ cũng ''Lạm dụng'' dung để xưng hô với nhau (xưng là tôi).
Bác bôi Tôi - có nghĩa là Ông, Anh, Mày (Bác) - đại từ nhân xưng ngôi thứ hai số ít làm chủ ngữ. Bôi là động từ - làm vai tṛ vị ngữ. Tôi là đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số ít làm vai tṛ bổ ngữ trực tiếp. Đó là một câu đơn giản hoàn chỉnh: Bác bôi (bẩn) tôi, vùi dập tôi, thoá mạ tôi!
Khi đảo vị trí hai chữ Bác - Tôi (câu đơn giản thứ 2) - cho nhau, cấu trúc văn phạm của toàn câu phức tạp không thay đổi nhưng ư nghĩa của nó đă thay đổi – Bác Bôi (bẩn) Tôi - Không thể bằng Tôi Bôi (bẩn) Bác. Đây là lời thách đố, răn đe, cũng là lời khuyên chí t́nh: Ông bôi bẩn, nhục mạ tôi sẽ không thể bằng tôi nhục mạ lại ông đâu. Bởi v́ Tôi là thằng mạt hang, là đất nung - nhưng lương thiện. C̣n ông tự xưng là ‘‘danh gia‘‘, là ‘‘đồ sứ qúy hiếm‘‘, sạch sẽ, sang trọng từ đầu đến chân nhưng ngụy quân tử, lừa đảo - chỉ v́ được dấu diếm che đậy. Tôi mà bôi (bẩn), bác mới thiệt. Bác có qúa nhiều thói xấu, tôi vạch ra, tôi ''bôi'' lên giấy, thiên hạ biết... Bác mới ''Phiền'' !. Bởi vậy bác đừng làm việc dại dột : Bôi bẩn người. gắp lửa bỏ tay người.‘‘Chân ḿnh th́ cưt rê rê . Lại đi đốt đuôc soi lê chân người‘‘. Đó là việc làm xấu xa bỉ ổi !
Động từ ''Bôi'' chỉ hành động khi người ta cầm chiếc bút, chổi, cây cọ... bôi, quyét mực, phẩm, sơn, vôi - lên một vật nào đó (bức Tranh, khung Vải hoặc bức Tượng...) - là mặt phẳng hoặc h́nh khối không gian. Thậm chi kể cả cách nói cường điệu của dân gian: Bôi, trát (Phân) - ‘‘ lên mặt‘‘ - đối tượng...
Ghép thêm chữ Bác vào thành Bôi Bác, lúc này tập hợp từ đă chuyển sang nghĩa khác rộng hơn: Nó chẳng những có nghĩa Đen là ''bôi'' mà c̣n hàm nghĩa Bóng - Chiết tự - (Bôi bác) - thóa mạ, nhục mạ danh dự đối tượng, trên phạm vi tư tưởng, nhân cách. Vế ra, ngoài việc làm người đọc hứng thú v́ nghệ thuật câu đối hoàn chỉnh, c̣n nói lên ư nghĩa xă hội, tính khái quát sâu rộng...
Hưởng ứng cuộc đối này có rất nhiều câu hay, xin chọn 2 câu điển h́nh:
Ông Tú Xuân đối lại như sau:
Nhà Vô địch cứ sợ Địch vô nhà.
Cũng bám theo câu của vế thách đối, vế đối của ông Tú Xuân lạị gợi ra cho người thưởng thưc suy nghĩ trước một vấn đề xă hội khác: ''Ông'' luôn nói rằng ông là Nhất - ‘‘Lăm bơ oan - Nhà vô địch‘‘. Nhưng thực ra không phải vậy. Vế đối này làm người đọc liên tưởng tới câu chuyện Tiếu lâm: Có một ông kia vốn rất sợ vợ nhưng lại hay sĩ diện trước bạn bè. Một lần thấy ông bạn hàng xóm bị vợ ’’xạc’’ v́ tội khi trời mưa, ’’ngại bẩn - sợ xui ’’ - đă không cất cho vợ quần lót. Có một ông thuộc cánh hẩu khác tới chơi, ông kia đem hành động của bạn nói lại, chê trách: Thằng cha thật kém. Nếu phải vào tay ḿnh thi...
Đúng lúc vợ từ bên ngoài vào thấy vậy, chị ta trợn mắt hỏi:
- Nếu vào tay ḿnh th́ sao?
- Th́ ḿnh... cất ngay... trước khi mưa!
C̣n nhà thơ Hữu Loan th́ đối lại câu này như sau:
Mày ăn Dân - hết nước - Dân ăn Mày
Nếu mới nghe qua cảm thấy vế đôi có vẻ lảng xa chủ đề. Nhưng liên tưởng tới một chi tiết sau đây sẽ thấy vế đối này hoàn chỉnh một cách diệu kỳ: Trên sân khấu Chèo, Cải lương, Tuồng cổ, chúng ta nh́n thấy 2 anh hề. Mặt mũi, trang phục động tác thật ngộ nghĩnh khiến ta vui, cười. Nhưng nghe họ ''mạn đàm thế sự'' mới thấy sướng lỗ nhĩ. Một anh than phiền bị quan trên chén ép đến ngạt thở, khó sống. Anh kia ngóac miệng cười. Họa sĩ hóa trang đă tạo hiệu qủa cho cái miệng của anh Hề rộng ra gần mang tai nên nh́n anh Hề, người xem cũng cười hết cỡ... ''thợ mộc''. Anh ta an ủi bạn: Đừng sợ. Hôm nay cá c̣n sống trong nước (ao), kiên rơi xuống nước - Cá ăn kiến. Ngày mai người ta tát ao, quăng cá lên mặt đất Kiến sẽ tơi thanh toán món nợ - Kiến ăn cá!
Bạn đọc nào ở nông thôn miền Băc th́ rơ: Cứ gần tết, các nhà có ao thường tát ao, bắt cá vừa ăn tết, vừa tranh thủ lấy đáy ao cấy rau Cần (v́ dịp này có 3 tháng là mùa khô). Cá được bắt lên để trên mặt đất, chủ ao chuẩn bị chia cho ḿnh và người tát thuê. Những đàn kiến các loại, đánh hơi thấy mùi tanh của Cá, thế là: Kiến đen, Kiến Lửa, Kiến đất, Kiến cánh - ‘‘Bao nhiêu Kiến gió bay ra chia phần‘‘ (2) - Họ nhà kiến kéo nhau đến - ‘‘ăn cá‘‘. Những con kiến len, rúc qua vẩy chui vào ăn thịt khiên bọn cá dẫy đành đạch rồi chết đứ đừ. Khi chết mắt chúng mờ đi, bàng bạc... Dường như trước lúc ‘‘nhắm mắt‘‘, trước lúc cặp mắt chỉ c̣n đùng đục thủy tinh thể - chúng cố mở to mắt nh́n nhưng đă qúa muộn. Cũng trong cuộc ‘‘Dẫy đành đạch‘‘ này ,‘‘Cá ta‘‘ dùng thân đè nat hàng đàn Kiến, hoặc l àm cho Kíên văng tứ tung... nhưng ‘‘Kiến ta‘‘ không sờn. Trong ‘‘trận cuối cùng‘‘ - Kiến đă thanh toán xong món nợ - chiến thắng!
Đây hoàn toan là hiện thực khách quan!
Trong câu sấm truyền ''Kiến và Cá'' - danh từ ẩn nghĩa đại từ nhân xưng ngôi thứ 3 đă được đảo, thay nhau bằng đại từ nhân xưng ngôi thứ ba (Dân) và thứ hai (Mày) - Dân và Mày, đối diện trực tiếp thành cặp mà rất hay ở chỗ tác giả dùng Động từ Hết nước - làm vai tṛ liên từ - để nối với Dân và Mày. Liên từ ''hết nước'' mang trọn vẹn hai nghĩa, mà nghĩa nào cũng khúc triết, mach lạc, lại trào lộng: Mày ăn Dân, làm Dân chết ṃn, làm ǵ c̣n nước. Không c̣n nước - không có Quốc gia - th́ dân làm ǵ có Nhà. Không có nhà th́ đứng đường - đi ăn mày !
Nhưng vế đối buộc người nghe, người đọc phải liên tưởng, hiểu cả nghĩa khác:
Mày ăn Dân, làm Dân chết. Dân chết th́ không c̣n nước - Cá làm sao sống, Thuyền làm sao bơi - Hết Biển hết Sông, Hồ. Không có Nước, Mày sẽ sống với ai? Ai nuôi mày. Mày cứ tưởng rằng ''ăn Dân'' là ''được'', nhưng đó là hành động tự sát. ''Hết quan toàn dân - Quan nhất thời, Dân vạn đại'' - Cái chết của Dân chính là sự ''Dân ăn lại'' - Mày đó !
Mày ăn Tao th́ đến lượt Tao sẽ ăn lại Mày thôi - Đó chu kỳ tuần hoàn của tạo hóa - là lẽ trời!
Đó cũng là lời tuyên chiến của những con Kiến bé nhỏ cần cù nhưng đông đúc, trước những con Cá to lớn - số ít, có chút lợi thế nhưng không bền vững. Thực tế từ ngàn đời đă chứng minh: Tất cả những chính thể tàn ác, hôn quân, bạo chúa giết dân, không được ḷng dân, sẽ chẳng tồn tại được lâu bền trên thế gian này. Tần Thủy Hoàng, Hitler, Polpot v.v... - là minh chứng hùng hồn (3).
Cứ Mày ăn Tao (Dân) rồi lại Tao (Dân) ăn Mày - Cá ăn Kiền rồi Kiến ăn Cá - lặp đi lặp lại. Hư hư... thực thực... người ra Vế, người đối Vế - đă chuyển tải được mục đích, ư đồ của ḿnh và người đọc tiếp nhận một cách nồng nhiệt. Câu đối hôm nay chỉ thuần Việt Ngữ nhưng đă noi được rất nhiều...
Câu đối Việt Nam ở thời Hậu Hiện Đại không hề bị mai một !
Berlin, Giáp Thân 1/2004
Ghi chú:
(1) - Cất vó, Vó bè, Lưới vét, Lưới bén hay đánh Đăng... - là cách đánh bắt được cá lớn - của người có tiền để mua sắm phương tiện đánh bắt. Đánh Dậm chỉ bắt được cá nhỏ, tôm tép...
(2) - Đám ma bác giun - Thơ Trần Đăng Khoa
(3) - Tần Thủy Hoàng được 1 đời. Hitler và Polpot chưa được một đời..
Alert webmaster - Báo webmaster bài viết vi phạm nội quy
|
Trang nhat
