TẾT ĐOAN NGỌ
         
MỞ ĐẦU

Cũng giống nhiều lễ tiết của người Việt như Tết Nguyên đán , Tết Trung thu v v ..., Tết Đoan Ngọ cũng có nguồn gốc từ Trung Quốc .Nhưng tục lệ mà dân ta cúng lễ cũng như ý nghĩa của ngày lễ này hoàn toàn biến đổi hình thức và bảo tồn thành phong tục Việt Nam .Qua mọi biến đổi của thời cuộc , Tết Đoan Ngọ vẫn tồn tại trong dân chúng với ý nghĩa thiêng liêng của nó , dù nhiều vùng nhất là thành thị cách thể hiện ngày càng đơn giản hơn .Tết Đoan Ngọ đã ăn sâu vào tiềm thức của người Việt Nam qua câu ca dao sau :

Tháng tư đong đậu nấu chè

Ăn Tết Đoan Ngọ trở về tháng năm

Vậy Tết Đoan Ngọ là tết gì ? Và người ta "ăn " như thế nào ?

Theo sách Phong thổ ký thì Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương .

Đoan nghĩa là bắt đầu ,Ngọ là giữa trưa , Đoan Ngọ là bắt đầu lúc giữa trưa ; còn Dương là mặt trời , là khí dương , Đoan Dương nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh .

Tết Đoan Ngọ là ngày 5 tháng năm âm lịch ,chính vì tháng năm là lúc bắt đầu trời nắng to ,khí dương đang thịnh như mặt trời vào lúc giữa trưa .

Phương Nam là chính Ngọ mà Ngọ là ngôi dương nên tết này gọi là Tết Đoan Dương .Vả chăng tháng năm cũng là tháng Ngọ trong một năm .

Nười Trung Hoa còn gọi Tết Đoan Ngọ là Tết Trùng Ngũ hay Đoan Ngũ nữa .

Theo sách Tuế Thời tạp ký thì Trùng Ngũ là hai số 5 gặp nhau , mồng 5 tháng 5 .Ngoài ra khi xưa ở kinh kỳ , người ta gọi ngày mồng 1 tháng 5 là Đoan Nhất , mồng 2 tháng 5 là Đoan Nhị , mồng 3 tháng 5 là Đoan Tam , ngày mồng 4 là Đoan Tứ và ngày mồng 5 tháng 5 là Đoan Ngũ .



SỰ TÍCH TẾT ĐOAN NGỌ



Thực ra lúc đầu , ngày Đoan Ngọ chỉ là ngày người dân cúng lễ để đánh dấu một thời tiết mới , mừng sự trong sáng quang đãng .Hơn nữa giữa thời tiết oi bức này thường hay có bệnh tật nên người ta cúng vái để cầu được bình yên , tránh được mọi bẹnh thời khí .

Nhưng về sau để cho ngày này có ý nghĩa , người ta lấy ngày đó làm ngày kỷ niệm Khuất Nguyên và các ông thầy thuốc cũng nhân ngày này kỷ niệm hai chàng Nguyễn Triệu và Lưu Thần vào núi Thiên Thai tìm thuốc .



SỰ TÍCH KHUẤT NGUYÊN



Khuất Nguyên họ Tam Lư giữ chức Tả Đồ nước Sở dưới triều vua Hoài Vương vào thời Thất Quốc bên Trung Hoa , là người có tài và liêm khiết .Nhưng do bị bọn nịnh thần xúi giục mà vua Hoài Vương đã phế truất ông .Để nói lên nỗi oán than của mình ông đã viết bài thơ Ly Tao .

Khi Sở Hoài Vương đem quân đánh Tần , ông đã hết lời can ngăn nhưng vua không nghe , sau vua bị chết ở đất Tần .Lúc vua Tương Vương kế nghiệp không những cũng không nghe lời ông mà còn bắt ông đi đày .Ông đã làm bài thơ Hoài Sa rồi buộc đá vào người nhẩy xuống sông Mịch La tự vẫn .Hôm đó là ngày mùng 5 tháng năm .

Vua được tin , rất hối hận và thương tiếc ông nên sức cho dân làm cỗ đem ra bờ sông cúng ông và ném cỗ xuống sông cho ông hưởng , nhưng cỗ bị tôm cá ăn hết .Ông báo mộng cho vua và xin với vua nếu thương ông thì khi ném cỗ xuống phải lấy lá bọc lại , buộc bằng chỉ ngũ sắc thì cá tôm sẽ không ăn được .Vua lệnh cho dân làm theo ý ông .Từ đó vào ngày mùng 5 tháng năm dân chúng làm cỗ linh đình trên các bờ sông rồi lấy lá bọc lại , buộc chỉ ngũ sắc ném xuống dòng nước để kỷ niệm Khuất Nguyên .

Riêng tại sông Mịch La , người nước Sở mở hội rất vui , ngoài việc cúng Khuất Nguyên còn tổ chức các cuộc đua thuyền , tượng trưng cho ý muốn vớt xác Khuất Nguyên .


SỰ TÍCH LƯU THẦN VÀ NGUYỄN TRIỆU


Lưu Thần và Nguyễn Triệu là hai người đời nhà Hán , nhân ngày Tết Đoan Dương cùng rủ nhau vào núi hái thuốc , gặp hai tiên nữ kết duyên vợ chồng .Sau nửa năm sống nơi tiên cảnh hai người nhớ nhà đòi về .Trở về làng hai người thấy phong cảnh đã khác xưa vì nửa năm trên tiên giới bằng mấy trăm năm dưới trần .Hai người trở lại rừng tìm cõi tiên nhưng không thấy nữa và cũng không trở về làng .

Nhiều nhà thơ đã ngâm vịnh rất nhiều về sự tích này , riêng Tản Đà có cả một tập chèo "Thiên Thai " như một kiệt tác .Sau đây là đoạn hai nàng tiên tiễn biệt Lưu Nguyễn về trần :

Lá đào rơi rắc lối Thiên Thai
Suối tiễn oanh đưa những ngậm ngúi !
Nửa năm tiên cảnh ,
Một bước trần ai
Ước cũ duyên thừa có thế thôi!
Đá mòn rêu nhạt ,
Nước chảy hoa trôi ,
Cưỡi hạc bay lên vút tận trời !
Trời đất từ đây xa cách mãi ,
Cửa động , Đầu non ,
Đường lối cũ ,
Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi .



LỄ BÁI TRONG NGÀY ĐOAN NGỌ



Cũng như các Tết khác , ăn Tết Đoan Ngọ cũng phải cúng bái .

Thời xưa ở các làng xã có lễ thần tại đình , đền ; tại các thôn xóm cúng ở miếu .Ở nhà thì sửa lễ cúng Thổ Công , ông bà ông vãi .Trong lễ cúng tại miền Bắc bao giờ cũng có quả dưa hấu vì đang là mùa .Nhưng dân ta cúng xong không đem đổ xuống sông như người Trung Hoa .

Riêng tại các gia đình thày thuốc còn có thêm lễ cúng Thánh sư .


TỤC LỆ TRONG NGÀY ĐOAN NGỌ


Ngoài việc cúng lễ trong ngày Tết Đoan Ngọ , xưa và hiện nay ở một số địa phương , người Việt có nhiều tục lệ riêng khác người Trung Hoa gồm :

* Tục giết sâu bọ

* Tục nhuộm móng tay móng chân

* Tục đeo bùa tui bùa túi

* Tục tắm nước lá mùi

* Tục khảô cây lấy quả

* Tục hái thuốc vào giờ Ngọ

* Tục treo ngải cứu để trừ tà

* Tục đi sêu



1.Tục giết sâu bọ


Tết mùng 5 tháng năm còn được gọi là Tết giết sâu bọ , vì trong ngày hôm ấy ta có tục giết sâu bọ .

Theo quan niệm xưa , trong người nhất là ở bộ phận tiêu hoá thường có sâu bọ .Sâu bọ này nếu không trừ đi sẽ sinh sản ngày một nhiều gây tai hại cho người , nhưng giết sâu bọ không phải là chuyện dễ dàng và không phải bất cứ lúc nào giết chúng cũng được .Quanh năm chúng ở sâu trong bụng , duy chỉ có ngày mùng 5 tháng năm chúng mới ngoi lên .Người ta giết sâu bọ bằng rượu nếp và hoa quả .

Sáng sớm mùng 5 , ngay sau khi thức dậy , súc miệng xong là phải giết sâu bọ ngay .Ở miền Bắc trong dịp này mỗi người ăn ít nhất một bát rượu nếp , sau đó ăn một bát thạch , rồi đến ăn các loại trái cây như mận , muỗm , sấu , đào , roi v.v ...

Người ta cắt nghĩa sự giết sâu bọ như sau :

Sáng sớm mùng 5 tháng năm bọn sâu bọ ở bụng dưới ngoi lên bụng trên.Ăn rượu nếp vào làm chúng say , sau đó những trái cây sẽ làm cho chúng chết .Mỗi loại trái cây đều là vị thuốc giết sâu bọ .Trong Đông y , thuốc Nam cũng như thuốc Bắc , các vị thuốc phần lớn đều lấy ở loài thảo mộc , các trái là kết tinh của loài thảo mộc cho nên có tính chất giết được sâu bọ .

Ngoài trái cây , người ta còn cho trẻ con bôi hoặc uống thần sa , chu sa vì cho rằng lúc sâu bọ bị các trái cây giết gây phản ứng bất an cho con trẻ nên dùng thần sa để trấn an trước .

* Rượu nếp



Ủ rượu nếp




Gọi là rượu nhưng không phải toàn chất nước như các rượu khác mà còn có cả chất cái nữa .

Rượu nếp làm bằng xôi .Dùng gạo nếp không giã ( gạo lức ) thổi xôi rồi rắc men , ủ từ ba đén năm ngày thì thành rượu nếp .

Thúng xôi ủ được đặt trên một cái chậu để hứng lấy nước .Nước này là chất rượu , còn cái là xôi ủ men có màu ngà .Khi ăn , ăn cả cái trộn với nước rượu .Rượu nếp ăn ngọt ngọt cay cay gây cảm giác say say dễ chịu .







Những loại quả trong ngày Tết Đoan Ngọ



2.Tục nhuộm móng tay móng chân


Xưa ở nhà quê mỗi khi Tết Đoan Ngọ người ta nhuộm móng tay , móng chân a cho trẻ em . Người ta hái một nắm lá gọi là lá nhuộm móng tay đem giã nhỏ rồi lấy lá vông bọc lên đầu ngón tay ngón chân cho các em từ tối hôm trước , sáng hôm sau tháo ra , các móng tay móng chân đều được nhuộm đỏ .

Hàng năm gần đến ngày Tết mùng 5 có người hái lá đem ra chợ bán .Nhuộm bằng lá này móng tay móng chân có màu đỏ như son .

Sở dĩ có tục nhuộm móng tay móng chân cho trẻ em là để trừ tà ma cũng như cho các em đeo bùa .Người xưa còn cho rằng do tính chất của lá khi nhuộm vào giúp các em không bị ảnh hưởng nếu sâu bọ quấy rầy .

Khi nhuộm ngón tay trỏ được chừa ra vì ngón này là thần chỉ không nhuộm được .


3.Bùa tui bùa túi




Đây là bùa ngũ sắc đeo cho trẻ em trong ngày mùng 5 tháng năm để diệt trừ ma qủy và rắn rết .

Dùng vải và chỉ ngũ sắc để may bùa .Bùa khâu thành hình những trái cây rồi buộc túm với nhau bằng chỉ ngũ sắc cho các em đeo . Một túm bùa thường gồm :

* Một cục hồng hoàng có tính chất kỵ rắn rết .

* Một túi hạt mùi hình vuông , một góc bụôc chỉ để đeo vào túm bùa còn ba góc kia có ba rua chỉ ngũ sắc và một hạt bóng màu .Hạt mùi thơm và có tính kỵ gió

* Một quả ớt màu xanh,đỏ , vàng ...

* Một quả khế mỗi múi một màu

* Một quả na

* Một quả hồng v.v...

Có khi túm bùa được đeo vào một chiếc vòng cổ tết bằng chỉ ngũ sắc cùng với chiếc khánh bằng giấy hoặc bằng chỉ ngũ sắc .

Theo người xưa chỉ ngũ sắc kỵ được ma quỷ . Bùa khâu hình trái cây vì trái cây được dùng để giết sâu bọ trong dịp Tết Đoan Ngọ .


4.Tắm nước lá mùi




Trong ngày Tết Đoan Ngọ người ta lấy cây mùi đun nước tắm để trừ độc .Người ta cho rằng tắm nước lá mùi trong ngày mùng 5 tháng năm sẽ tránh đựơc gió máy , cảm mạo và sẽ khoẻ mạnh .


5.Khảo cây lấy quả


Có nhiều cây trồng nhiều năm vẫn không có quả .Người ta cho rằng đó là những cây bướng bỉnh , mỗi cây coi như có một linh hồn , cần phải khảo mới chịu có quả .

Khảo cây lấy quả là tục cử hành vào dịp Tết Đoan Ngọ : một người trèo lên cây , một người dứng dưới đất .

Người đứng dưới đất hỏi cây vì sao không có quả và doạ nếu mùa tới không có quả sẽ chặt cây đi .Người trên cây van lạy xin đừng chặt và hứa mùa tới sẽ có quả .

Người dưới gốc lại hỏi mùa tới sẽ cho bao nhiêu quả , người trên cây trả lời số quả theo sức vóc sủa cây .Sau đó người trên cây đi xuống .


6.Hái thuốc mùng 5


Trong thuốc Nam mỗi cây là một vị thuốc .

Cũng như người Trung Hoa , người Việt Nam tin rằng những củ , cành , lá hái và đào được trong ngày mùng 5 tháng năm đều là những vị thuốc tốt chữa được rất nhiều bệnh , nhưng phải hái vào khoảng giờ Ngọ nghĩa là từ 11 giờ đến 13 giờ ngày này .

Y học phương Đông giải thích rằng vào một ngày nắng nhất của mùa hạ , vào một giờ nóng nhất , tức là giờ Ngọ của ngày nóng nhất ấy , khí nóng đã cô đọng nhựa cây lên lá , khiến cho lá có một dược tính chữa được một số các bệnh như như nhức đầu , đau xương , sổ mũi , choáng váng v.v...Lá người ta thường hái là ngải cứu , đinh lăng ,lá mùi , lá mua v.v...Những lá này đem phơi khô rồi khi bị các chứng bệnh trên đem sắc lên mà uống .

Tục hái lá mồng 5 là do sự tích Lưu Thần , Nguyễn Triệu truyền lại và được thi vị hoá khi cho rằng chư tiên đã truyền phép cho cây lá vào giờ Ngọ ngày Đoan Dương .

Ngày nay ở làng quê nhiều nơi vẫn hái các loại lá xung quanh nhà làm nước vối uống quanh năm .



7.Treo ngải cứu trừ tà




Cây ngải cứu có dược tính khu phong giải độc , người bị nhức đầu lấy ngải cứu đắp lên hai bên thái dương có thể khỏi .

Ngày Tết Đoan Ngọ người ta lấy lá ngải cứu buộc treo trước cửa nhà để trừ tà , tránh sự đau ốm .


8. Đi sêu


Những chàng trai đã dạm vợ hoặc hỏi vợ nhưng chưa cưới có bổn phận phải sêu tết nhà vợ trong những dịp lễ tết .

Ngoài Tết Nguyên Đán một năm còn có hai lần sêu vào dịp cơm mới tháng năm và tháng mười , tháng năm thì vào Tết Đoan Ngọ .

Lễ sêu gồm có đậu xanh mới thu hoạch tháng tư , gạo nếp vụ chiêm , đôi ngỗng , vài chục chim ngói , vài cân đường và mấy trái dưa hấu .

Những chàng rể đã cưới vợ không phải đi sêu nhưng cũng nhân dịp này có quà biếu cha mẹ vợ .Lễ vật là tuỳ tâm .


9.Tết thầy học


Ngày xưa các ông đồ dạy học không lấy học phí .Hàng năm vào dịp mồng 5 tháng năm , mồng 9 tháng chín và dịp Tết các học trò đều có đồ lễ tết thầy .Tuỳ tâm bố mẹ học trò nhưng thường là thúng gạo , đôi ngỗng , đường bánh , hoa quả ...Những nhà khá giả còn kèm thêm một số tiền .


10.Tết ông lang


Các con bệnh được các ông lang chữa khỏi bệnh , mặc dù đã trả tiền thuốc nhưng cũng không quên ơn nên nhân dịp Tết Đoan Ngọ cũng có đồ lễ gọi là tết hái thuốc biếu ông lang .Đồ lễ giống như học trò tết thầy .


11. Tết lẫn nhau


Những người chịu ơn người khác , những người hàng dưới cũng nhân Tết Đoan Ngọ có đồ lễ biếu người trên và người đã giúp mình .



MỘT VÀI CÂU CHUYỆN VỀ TẾT MỒNG NĂM



Len lét như rắn mồng 5

Nếu để ý thì thấy ngày mồng 5 tháng năm không ai gặp rắn , có vẻ như chúng sợ đã trốn hết .Vì thế có câu tục ngữ " Len lét như rắn mồng 5 ".

Thực ra không gặp rắn vì hôm đó các trẻ em đeo bùa tui bùa túi trong đó đều có viên hồng hoàng , chất này kỵ rắn nên chúng sợ trốn cho đến khi không còn mùi vị hồng hoàng nữa.


Một câu chuyện về Khuất Nguyên



Theo các cụ Trần Lê Nhân và Nguyễn Văn Ngọc trong CỔ HỌC TINH HOA thì câu chuỵện sau do chính Khuất Nguyên viết .

Sau khi Khuất Nguyên bị phế truất , ngày ngày lang thang trên bờ đầm , mặt mũi tiều tuỵ , gầy gò , vừa đi vừa hát .

Có ông lão đánh cá trông thấy mới hỏi :

- Ông có phải là Tam Lư đại phu đó không ? Sao mà đến nỗi khốn khổ như vậy ?

Khuất Nguyên đáp :

- Cả đời đục , một mình ta trong ; mọi người say cả , một mình ta tỉnh , bởi vậy cho nên ta phải phóng khí .

Ông lão đánh cá lại hỏi :

-Thánh nhân không câu nệ việc gì , lại hay tuỳ thời . Có phải cả đời đục cả , sao ông không khuấy thêm bùn , vỗ thêm sóng cho đục một thể ; loài người say cả , sao ông không ăn cả men , húp cả bã cho say một thể ? Việc gì mà phải lo xa nghĩ sâu để đến nỗi phải phóng khí ?

Khuất Nguyên nói :

-Tôi nghe: mới gội đầu tất phải chải mũ , mới tắm ra tất phải thay áo , có đâu lại đem cái thân trong sạch cho vật dơ bẩn dính vào mình được ? Chẳng thà nhảy xuống sông Tương , vùi xác trong bụng cá , chớ sao trắng lôm lốp , lại chịu để dây bụi dơ .

Ông lão đánh cá tủm tỉm cười , bơi chèo đi mà hát rằng :

Sông Thương nước chảy trong veo
Thì ta đem giặt cái lèo mũ ta
Sông Thương nước đục phù sa
Thì ta lội xuống để mà rửa chân

Hát xong đi thẳng không nói gì nữa .

Bàn về truyện trên hai cụ Trần Lê Nhân và Nguyễn Văn Ngọc đã viết :

Mấy câu hát của lão đánh cá thì có ý khuyên Khuất Nguyên hoà quang đồng trần với đời , mấy câu Khuất Nguyên thì phản đối lại , chết thì thôi chứ không chịu theo thời , sống đục không bằng thác trong .Quả nhiên về sau Khuất Nguyên đã vùi xác trong bụng cá trong sông Mịch La , lấy nước song Mịch mà tẩy uế sự nhơ bẩn , thật là nghìn thu trung nghĩa .

Alert webmaster - Báo webmaster bài viết vi phạm nội quy